Forstjóri Fjármálaeftirlitsins segir í ræðunni: „Það má segja viðskiptabönkunum þremur til hróss að þeir áttuðu sig snemma á mikilvægi áhættustýringar í rekstri sínum. Ágætt dæmi um árangur þessa er sú staðreynd, að öfugt við fjölmarga banka um allan heim,
þá voru fjárfestingar þeirra í sérlega áhættusömum fjármálagerningum hverfandi.“
470
8 p 122
123
R ANNSÓKNARNEFND A L Þ I N G I S
við að stórfjölga sérhæfðu starfsliði Seðlabanka, viðkomandi ráðuneyta eða
Fjármálaeftirlits.475 Fjármálakerfið dró til sín sérhæft, metnaðarfullt og vel
menntað vinnuafl á mörgum sviðum sem hvarf þá að sama skapi úr menntakerfinu,
stjórnkerfinu eða öðrum geirum viðskiptalífsins. „Íslensk þjóð er
einfaldlega of fámenn til að hún beri svo hraðan vöxt á afmörkuðu sviði án
þess að það komi verulega niður á öðrum sviðum samfélagsins.“476 Þetta er
ein af margvíslegum afleiðingum af ofvexti bankakerfisins sem varð hérlendis.
Smæðin getur vitaskuld haft þau áhrif að of náin tengsl séu milli manna og
að ekki skapist sú fjarlægð sem þarf að vera á milli eftirlitsaðila og þeirra sem
eftirlitið beinist að. Áhersla forstjóra Fjármálaeftirlitsins á samstöðu, traust
og samráð, sem lýst hefur verið, varð ekki heldur til þess að skapa fjarlægð
gagnvart fjármálafyrirtækjunum. Jónas Fr. Jónsson var spurður að því fyrir
rannsóknarnefnd Alþingis hvort hann hefði haft kunningjatengsl við suma
bankastjóra stóru bankanna. Jónas svaraði því til að hann, Bjarni Ármannsson
og Sigurjón Þ. Árnason hefðu verið saman í háskóla og „í sömu stúdentapólitík“.
477 Jónas heldur því fram að þau kunningjatengsl hafi ekki veikt hann
í starfi, enda hafi það hjálpað honum að hafa búið erlendis í átta og hálft ár
áður en hann tók við sem forstjóri Fjármálaeftirlitsins.478
Linkind og lagahyggja
Eins og vikið verður nánar að síðar, nýttu íslensk stjórnvöld sér ekki þann
kost sem þau áttu á því að styrkja lagaheimildir eftirlitsstofnana umfram
það sem kveðið er á um í Evrópulöggjöfinni. Aftur á móti er dæmi um
að Fjármálaeftirlitið vísaði til löggjafar EES í því skyni að koma í veg fyrir
að umsvif íslenskra banka erlendis væru takmörkuð. Í skýrslu rannsóknarnefndar
á vegum hollenska fjármálaráðuneytisins um Icesave kemur fram
að þegar hollenski seðlabankinn, DNB, greindi frá brýnum áhyggjum sínum
af innlánareikningum Icesave á fundi í ágúst 2008 hafi því verið neitað bæði
af hálfu Landsbankans og Fjármálaeftirlitsins að nokkur ástæða væri til þess
að hafa áhyggjur.479 Báðir aðilar hafi vísað á bug þörfinni fyrir að fjarlægja
bankann úr hollenska innstæðukerfinu (umfram lágmarkstryggingu sem var
á vegum íslenska innlánstryggingarsjóðsins) eða að svipta Landsbankann leyfi
til að bjóða fram innstæðureikninga í Hollandi.480 Heimildir DNB til þess að
setja hömlur á innlánsstarfsemi Landsbankans í Hollandi voru dregnar í efa.
Í tölvubréfi sem starfsmaður Fjármálaeftirlitsins sendi DNB er lýst undrun
yfir því að vilji sé til að stöðva innlánatöku Landsbankans í Hollandi. Engin
ástæða sé til þess, enda sé staða Landsbankans heilbrigð og hann hafi staðist
margvísleg álagspróf Fjármálaeftirlitsins. Auk þess séu engin lagarök fyrir
takmörkun á útlánum.481
Valgerður Sverrisdóttir líkti hlutverki
Fjármálaeftirlitsins
við verndarengil sem vakir
yfir velferð okkar í ræðu sem hún flutti 10.
janúar 2005. Hugmyndina fékk hún af
jólakorti sem FME hafði sent henni.
Ræðuna má lesa á vefsíðu FME.
Formaður bankastjórnar Seðlabankans á þessum tíma, Davíð Oddsson,
sem kveðst margoft hafa varað ráðherra við alvarlegri stöðu bankanna, lætur
líka orð falla um sterka stöðu íslensku viðskiptabankanna í viðtali við breska
sjónvarpsstöð í byrjun mars 2008.498 Sjónvarpsþátturinn var ítarleg fréttaskýring
um áhættuna sem kunni að fylgja því fyrir breska sparifjáreigendur
að leggja inn á íslenska netreikninga. Davíð segir í viðtalinu lágt lánshæfismat
íslensku bankanna vera ósanngjarnt, þeir standi vel og að ríkissjóður Íslands
sé traustur bakhjarl bankanna sem gæti vel tekið yfir skuldbindingar þeirra ef
svo ólíklega færi að nauðsyn krefði og ríkið kysi að kyngja þeim bita. Í skýrslu
491. Skýrsla Þórðar Örlygssonar fyrir rannsóknarnefnd Alþingis 1. október 2009, bls. 18.
492. „Finances of the Icelandic Banks are basically sound.“ Moment, (Vol. 2/2008), bls. 14–15.
493. Setningin „Icesave launched in the Netherlands“ er á forsíðunni.
494. Gylfi Zoëga og Jón Daníelsson: Hagkerfi bíður skipbrot. 2. útgáfa (12. mars 2009). Netútgáfa,
bls. 9.
495. Athugasemd hans birtist á vefsíðunni eyjan.is/silfuregils/2009/02/16.
496. Skýrsla Tryggva Pálssonar fyrir rannsóknarnefnd Alþingis 10. mars 2009, bls. 4–5.
497. Skýrsla Tryggva Pálssonar fyrir rannsóknarnefnd Alþingis 10. mars 2009, bls. 6.
498. Channel 4. 3. mars 2008. Tengill á vefslóðinni: http://link.brightcove.com/services/player/
bcpid1184614595?bctid=1838513374
„Á heildina litið er niðurstaða Seðlabankans
enn sú að fjármálakerfið sé í meginatriðum
traust. Íslenska bankakerfið uppfyllir kröfur
sem gerðar eru til þess og stenst álagspróf sem
Fjármálaeftirlitið
og Seðlabankinn hafa gert.“
Úr skýrslu Seðlabankans „Fjármálastöðugleiki“, 8. maí 2008,
bls. 7.
VIÐAUKI 1 – SIÐFERÐI OG STARFSHÆTTIR Í TENGSLUM VIÐ FALL BANKANNA 2008
127
R ANNSÓKNARNEFND A L Þ I N G I S
fyrir rannsóknarnefnd Alþingis lagði seðlabankastjóri áherslu á að hann hefði
þarna sett mikilvægan fyrirvara: ef ríkið kysi […].499 En þessi fyrirvari hverfur
svo að segja í samhengi viðtalsins og eftir stendur gagnvart áhorfendum þáttarins
að Icesave sé öruggur innlánskostur fyrir Breta.
Fyrir utan varnaglann um ríkisábyrgð á Icesave sem seðlabankastjóri
kveðst hafa slegið í viðtalinu á Channel 4, hefur hann nefnt þrjú önnur atriði
sem vert er að líta á í þessu sambandi. Fyrsta atriðið er að þegar seðlabankastjóri
tjáir sig um stöðu viðskiptabankanna þá verði hann að gæta mikillar
varúðar. Hreinskilni um stöðu bankanna hefði einfaldlega framkallað
áhlaup á þá. Þetta er algengt stef í skýringum þeirra sem tjáðu sig um sterka
stöðu íslensku bankanna nokkrum mánuðum fyrir hrun þeirra. En það er eitt
að gæta varkárni í orðalagi og annað að lýsa því beinlínis yfir að bankarnir
standi traustum fótum, gefa í skyn að ríkið muni standa við bakið á þeim og
ganga þar með lengra en efni standa til. Menn geta líka neitað því að koma í
viðtal ef þeir gera sér grein fyrir því að staðan er viðkvæm og erfitt sé að tjá
sig á trúverðugan hátt. Annað atriðið er, segir Davíð Oddsson, að gagnvart
erlendum aðilum „taki maður til varnar“: „[É]g er ekki að segja að maður tali
sér þvert um hug en maður fer í ákveðna vörn, fyrir landið og fyrir bankana
sína og jafnvel fyrir fyrirtæki sem að sum ættu eigendur sem maður hafði
beinlínis skömm á.“500
126
Sú staðreynd að bæði Fjármálaeftirlitið og Seðlabankinn hafa það hlutverk
að veita fjármálastofnunum aðhald virðist hafa skapað ákveðin vandkvæði í
aðdraganda bankahrunsins. Talsmenn Seðlabanka Íslands hafa lagt áherslu á
að megineftirlitið með viðskiptabönkunum hafi verið hjá Fjármálaeftirlitinu,
enda sé varla minnst á Seðlabanka Íslands í lögum um fjármálafyrirtæki.
Einungis Fjármálaeftirlitið hafi haft aðgang að þeim upplýsingum, svo sem um
stærstu lántaka, sem mestu skiptu til þess að gera sér grein fyrir fjárhagsstöðu
bankanna. Meginverkefni Seðlabankans samkvæmt lögum eru „að varðveita
gjaldeyrisvarasjóð og að stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi“ (4. gr.).
Þetta er stundum orðað þannig að Seðlabankinn eigi að gæta að kerfisbundnum
þáttum en ekki að hafa eftirlit með einstökum fjármálastofnunum. Þó
510. Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, kafli 18.2.5.
511. Tanya Zharov á fundi Háskólans á Bifröst: „Viðskiptahættir góðærisins – löglegt en siðlaust?“
Iðnó 29. janúar 2009.
512. Kaarlo Jännäri: Report on Banking Regulation and Supervision in Iceland: past, present and future. 30.
apríl 2009, bls. 30.
513. Kaarlo Jännäri: Report on Banking Regulation and Supervision in Iceland: past, present and future. 30.
apríl 2009, bls. 12.
514. Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 16. kafli.
„Í þessu máli var fyrir hendi fullnægjandi
sérfræðiþekking
í ráðuneytinu […]. Í ljósi
þessarar
sérfræðiþekkingar, þeirrar lögfræðilegu
greiningar sem átti sér stað og að teknu tilliti til
hins pólitíska eðlis bréfanna, verður að telja að
málið hafi verið nægjanlega upplýst faglega.”
Úr svarbréfi Jónínu S. Lárusdóttur, dags. 24. febrúar 2010,
við bréfi rannsóknarnefndar Alþingis, dags. 9. febrúar 2010,
bls. 6.
VIÐAUKI 1 – SIÐFERÐI OG STARFSHÆTTIR Í TENGSLUM VIÐ FALL BANKANNA 2008
130
R A N N S Ó K N A R N E F N D A L Þ I N G I S
er lausafjáreftirlit fyrir einstakar stofnanir enn á könnu Seðlabanka Íslands.
Talsmenn Seðlabankans kváðust ekki hafa mátt svo mikið sem sjá upplýsingar
um stærstu viðskiptavini bankanna, þótt aðrir hafi sýnt þeim þær. Formaður
bankastjórnar Seðlabankans heldur því þó fram að vegna þess hve miklar
áhyggjur þeir seðlabankamenn hafi haft af stöðu viðskiptabankanna hafi þeir
oft gengið lengra „en lög og efni standa til“515 í viðleitni sinni til þess að hafa
áhrif á forsvarsmenn bankanna. Þar hafi þeir í raun verið komnir inn í verkahring
Fjármálaeftirlitsins sem hafði það meginhlutverk að fylgjast með stöðu
einstakra viðskiptabanka.
Þessi varkárni vegna meintra lagalegra takmarkana á möguleikum Seðlabankans
til þess að fylgjast með viðskiptabönkunum stenst þó ekki skoðun
að mati rannsóknarnefndar Alþingis.516 Í lögum um Seðlabanka Íslands 29.
gr. segir: „Til þess að sinna hlutverki sínu skv. 3. og 4. gr. [stuðla að virku og
öruggu fjármálakerfi] getur Seðlabanki Íslands milliliðalaust aflað upplýsinga
frá þeim sem eru í viðskiptum við bankann skv. 6. gr., sbr. 7. gr. [innlánsviðskipti],
auk fyrirtækja í greiðslumiðlun og annarra fyrirtækja eða aðila
sem lúta opinberu eftirliti með starfsemi sinni, sbr. lög um opinbert eftirlit
með fjármálastarfsemi.“ Seðlabankinn hafi því haft lagaheimildir til þess
að skoða stöðu viðskiptabankanna í aðdraganda hruns bankanna, en á þeim
tíma veitti Seðlabankinn viðskiptabönkunum verulega fyrirgreiðslu án þess
að ganga úr skugga um eiginfjárstöðu þeirra eða kanna nægilega eðli þeirra
veða sem bankarnir veittu fyrir lánunum.517 Þetta gera seðlabankastjórarnir
þrátt fyrir að þeir segist á sama tíma hafa haft verulegar áhyggjur af bönkunum.
„Seðlabankinn má aðeins veita sérstaka fyrirgreiðslu ef sannanlegt
þykir að viðkomandi stofnun eigi við lausafjárvanda en ekki eiginfjárvanda
að stríða.“518
129